Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

 

 

 

 

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ ΣΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ
Β. Τατάκης

Γιά νά κατανοήσουμε ἀσφαλέστερα καί πιστότερα τή θέση πού τηρεῖ ὁ Βασίλειος γενικά στή θεολογική του σκέψη, πρέπει νά σταματήσουμε μέ προσοχή στή μέθοδο πού ἀκολουθεῖ. Δυό εἶναι τά κύρια σκέλη της: ἡ λογική ἐπιχειρηματολογία, ἡ φιλοσοφική γενικά διερεύνηση ἀπό τή μιά· ἡ παράδοση, γραπτή καί προφορική, ἀπό τήν ἄλλη. Τά δύο αὐτά σκέλη βρίσκονται σέ ἱεραρχία:τή δεύτερη θέση κατεχει ἡ λογική ἐπιχειρηματολογία. Τίποτα τό πρωτότυπο ὡς πρός αὐτά: εἶναι ἡ τυπική στάση ὅλων τῶν Πατέρων, τῶν μυστῶν τῆς ἀποκαλύψεως. Στήν ἱεραρχία αὐτή στηρίζονται οἱ ἄκροι ὀρθολογιστές καί βιαστικά συμπεραίνουν ὅτι ἡ σκέψη τῶν Πατέρων, ἀφοῦ δέν εἶναι αὐτόνομη, εἶναι ἔξω ἀπό τά πλαίσια τῆς φιλοσοφίας. Πόσο βιαστικό συμπέρασμα, πού δέν λαβαίνει ὑπ' ὄψη του πόση πνευματική ἐνέργεια, πόση ψυχική προετοιμασία προϋποθέτει ἡ ἀποδοχή, ἡ κατάφαση τοῦ δόγματος. Πιστεύουν τάχα ὅτι ὁ φιλόσοφος, ἄς ποῦμε ὁ Πλάτων μόνο μέ τά λογικά ἐπιχειρήματα ὁδεύει πρός ἤ οἰκοδομεῖ τήν θεωρία τῶν ἰδεῶν: Δέν ὑπάρχει πάντα στό βάθος ὅποιας θέσης ἕνα μέρος μικρό ἤ μεγάλο ἀπό πίστη: Ὥστε ἀπ' αὐτή τήν ἄποψη δέν εἶναι ἴσως μεγάλη ἡ ἀπόσταση ἀνάμεσα στούς θεωρητικούς τοῦ χριστιανισνμοῦ καί τούς φιλοσόφους. Εἶναι λοιπόν, θά ἔλεγε κανείς, ἡ θρησκεία -ὁ χριστιανισμός ἐδῶ -φιλοσοφία; Ὄχι βέβαια. Τοῦτο στάθηκε στό βάθος τό κύριο ἀγώνισμα καί ἡ μεγάλη δόξα τῶν ἑλλήνων Πατέρων. Ὅτι σέ μιά περιοχή τόσο ποτισμένη ἀπό τήν ἑλληνική φιλοσοφική παράδοση, κατέδειξαν πώς ἡ θρησκεία εἶναι εὐρύτερη ἀπό τήν φιλοσοφία, περιλαβαίνει καί ἐκφράζει τόν ἄνθρωπο, τήν ψυχή του στήν ὁλότητά της, ὄχι μόνο στή διάνοια. Γιά τοῦτο καί ἡ πίστη πού θεμελιώνουν δέν εἶναι ἔργο μόνο τῆς διάνοιας: τήν ξεπερνᾶ, ἀγκαλιάζει τόν ἄνθρωπο στήν ὁλότητά του, καί φυσικά καί τόν κόσμο του, τό σύμπαν.

Ἀλλά ἄς γυρίσουμε στόν Βασίλειο. Ἄς δοῦμε πρῶτα τόν διανοητή. Κάθε ἔργο του δίνει πλούσιες ἀφορμές ἀναδρομῆς στήν ἑλληνική φιλοσοφία. Τό δοκίμιο ὅμως τοῦτο παρέχει ἴσως ἀφθονώτερες. Ἐδῶ, σέ κάθε βῆμα, εἴτε οἱ ὅροι πού χρησιμοποιοῦνται, εἴτε οἱ σκέψεις πού διατυπώνονται, ἡ μεθοδική πορεία ἤ τό περιεχόμενο ὅλα μᾶς δείχνουν πόσο πολύτιμα στάθηκαν τά χρόνια τῶν σπουδῶν στήν Ἀθήνα γιά τήν πνευματική συγκρότηση τοῦ Βασιλείου. Τό δοκίμιο δίνει πραγματικά τό μέτρο τῆς ἀναστροφῆς τοῦ Βασιλείου μέ τήν ἑλληνική φιλοσοφία, μέ τόν Πλάτωνα κυρίως, τόν Ἀριστοτέλη, τούς στωικούς, καί προπάντων τόν Πλωτίνο. Δέν ἀποτελεῖ ὅμως τό δοκίμιο μόνο τό μέτρο τῆς ἀναστροφῆς του μέ τήν ἑλληνική φιλοσοφία· μᾶς δίνει κάτι πολύ σπουδαιότερο, τήν εὐκαιρία νά σταθμίσουμε πῶς ἐντασσει τή φιλοσοφία αὐτή ὁ Βασίλειος μέ τρόπο δημιουργικό στή χριστιανική σκέψη καί πῶς μέ τή βοήθειά της πλουτίζει καί βαθαίνει τά μεταφυσικά της προβλήματα. Θά προτιμήσω νά δείξω αὐτά τά πράγματα σταματώντας σέ λίγα οὐσιώδη ὅμως σημεῖα. Μερικά χωρία τοῦ δοκιμίου θά μᾶς βοηθήσουν σ' αὐτό.